حسن زیرک معروف به بلبل کردستان
محل تولد: روستای هه‌رمیکه شهرستان بوکان
تاریخ تولد: 8 آذر ماه سال 1300 شمسی
تاریخ وفات: 5 تیر ماه سال 1351 شمسی (50 سالگی)
مزار حسن زیرک: شهرستان بوکان (آدرس در گوگل مپ)
سرگذشت حسن زیرک
حسن زیرک در طول زندگیش سختی‌ها و مشقت‌های زیادی را تجربه کرد. از همان ابتدای کودکی رنج بی پدری و مادری ضعیف را چشیده و سعی کرد همواره روی پاهای خود ایستاده و چنین شخصیت به یاد ماندنی از خود به یادگار بگذارد.
فوت پدر
پدر حسن زیرک عبدالله زله بوکانی (زل در کردی به معنی قوی هیکل) بود. وی در سن 5 سالگی از نعمت وجود پدر محروم شد؛ مادرش با نام آمنه به علت عدم توانایی در نگهداری فرزندان بعد از فوت پدر ناچار به ازدواج مجدد می‌شود.
علت بی سوادی
به دلیل سختی زندگی بی پدری و عدم حمایت کافی مادر، او شبانه روز مشغول کار بوده و در مسیر تحصیل نتوانست قدم بگذارد. اما از همان کودکی میل و استعداد خارق‌العاده‌اش به موسیقی در کنار قدرت باور نکردنی او در فراگیری مقام‌ها، ملودی‌ها و اشعار کردی او را از هم سن و سالانش متمایز می‌کرد.
با این وجود به گفته همسر و آشنایانش علاقه وی به خوانندگی او را قادر ساخته بود تا خواندن و نوشتن را یاد گرفته و برخی از ترانه‌هایش را یادداشت کرده و بداهه سروده است.
پرورش و شکوفایی حسن زیرک
زیرک در این سن برای امرار معاش و گذران زندگی در مشاغلی مانند گارگری، شاگردی شربت فروشی و شیرینی فروشی، کار در قهوه‌خانه و … مشغول بود. همین امر او را با هنرمندان و اشخاص خوش صدای بوکانی در کوچه و بازار آشنا کرد.
آشنایی با شنگه‌جو
بسیاری شنگه جو را نخستن معلم غیر رسمی زیرک در عرضه خوانندگی می‌دانند. حسن زیرک با میل و علاقه بسیاری تمام آهنگ‌ها این خواننده یهودی را گوش داده و از آنان را به خاطر می‌سپرد.
پرورش و شکوفایی حسن زیرک
حسن در دوران نوجوانی و جوانی در مشاغل زیادی فعالیت کرد، سرانجام در شغل شاگردی رانندگی در حالی که راننده در ماشین حضور نداشت، اقدام به رانندگی کرده و از بخت بد توانایی کنترل ماشین را از دست داده و باعث مرگ جوانی 18 ساله می‌شود. از روی ترس و جوانی ماشین و صحنه تصادف را را کرده و برای مدتی خود را مخفی می‌کند.
بالاخره تسلیم حس انسانیت و عذاب وجدان خود شده و خود را تسلیم می‌کند. بعد از مدت زیادی ماندن در حبس آزاد می‌شود. پس از آزادی به کشور عراق رفته، ابتدا به مدت یکسال در اقلیم کردستان اقامت کرده و مشغول کار می‌شود، سپس آنجا را ترک کرده و برای کارگری به بغداد می‌رود.
خروج و از کشور و نخستین جرقه خوانندگی
حسن زیرک هنگام کار در قهوه‌خانه محل کارش هموراه زیر لب آهنگ‌هایی زمزمه می‌کرد، صاحب قهوه‌خانه صدای او را شنیده و او را تشویق کرده تا در این مسیر قدم بردارد. پس از مدتی کار در قهوه‌خانه، حسن زیرک به عنوان گارسون هتل فندق شمال (الشمال اکتبیر) بغداد استخدام می‌شود.
رفتن به رادیو بغداد
در نحوه معرفی بلبل کردستان به رادیو بغداد ابهاماتی وجود دارد، بنابراین ما از این بخش گذر می‌کنیم. حسن زیرک در اوایل سال 1332 هجری شمسی به رادیو بغداد می‌رود. از خوانندگان و هنرمندان نامی آن زمان می‌توان به علی مردان، حسن و محمد عارف جزراوی، شمال صائب، طاهر توفیق، باکوری، الیاس فرنگی (ارمنی تبار) و قادر دیلان اشاره کرد. این هنرمندان همگی در رادیو بغداد مشغول فعالیت بوده و حسن زیرک با تمامی آنان در این دوران همکاری می‌کند.
برگشت به ایران و زادگاهش بوکان
در سال 1337 شمسی زمانی که حسن زیرک به زادبومش شهرستان بوکان برمی‌گردد؛ وی با استقبال گرمی از سمت مردم زادگاهش رو به رو می‌شود. مردم زادگاهش فعالیت او را در رادیو بغداد دنبال کرده به همین خاطر در بین آنان محبوبیت و مقبولیت زیادی پیدا کرده بود. همچنین یکی از هنرمندان سنندجی برای دعوت او به ادامه کار در رادیو کردی تازه تأسیس تهران به بوکان می‌رود.
برگشت به بغداد
پس از مدتی حسن زیرک که در میان سیل هواداران و همشهریانش غرق در محبت شده بود، تصمیم برگشت به بغداد را می‌گیرد. اما خبر کودتای عراق به رهبری عبدالکریم قاسم و سقوط حکومت ملک فیصل او را از این کار باز می‌دارد.
دلیل اینکه زیرک از تصمیم خود منصرف می‌شود، ترانه او به مناسبت تاج گذاری ملک فیصل بود، در این ترانه او شادی خود را از به تخت نشستن ملک فیصل بیان می‌کند. بر همین اساس زیرک تصمیم گرفت تا معلوم شدن اوضاع سیاسی کامل عراق در ایران بماند.
حضور زیرک رادیو کُردی تهران
در همان سال حسن زیرک فعالیت خود را در بخش کُردی رادیو ایران در تهران آغاز کرد. حضور زیرک در این رادیو سبب خوشحالی، شور و نشاط در میان دست اندرکاران این رادیو شد. در آنجا حسن زیرک به عنوان خواننده رسمی پذیرفته شد.
تعهدنامه‌ی پرداخت ماهیانه دوازده هزار ریال به حسن زیرک که توسط محمد کیهان از مسئولان گمنام این رادیو در 12 تیر 1337 دلیل مستندی بر فعالیت رسمی وی در رادیو پایتخت بوده است.
همکاران پرآوازه زیرک در رادیو تهران
آثاری که بلبل کردستان در رادیو کردستان ثبت و ضبط کرد با همکاری استادان بزرگی چون حسین یاحقی، حسن کسایی، جلیل شهناز، جهانگیر ملک و احمد عبادی بود. سرپرستی این گروه بر عهده مشیر همایون شهردار بود.
رادیو کُردی کرمانشاه
با تعطیلی رادیو کُردی تهران در سال 1341 هجری شمسی، حسن زیرک و همکارانش راهی کرمانشاه شدند. رادیو کُردی کرمانشاه به بخش کردی رادیو ایران تغییر نام پیدا کرد. این انتقال با تعطیلی رادیو محلی این شهر همراه بود، با برون مرزی شدن این رادیو، ساعات پخش برنامه آن افزایش پیدا کرده و پخش این رادیو از کشورهای همسایه گذر کرده و بخش‌های وسیعی از اروپا و خاورمیانه را در برگرفت.
حضور حسن زیرک و همکارانش به این رادیو سبب ایجاد تحرک و فعالیت بیشتری در این رادیو شد، برهمین اساس در این دوران کار تولید موسیقی و ترانه‌های کُردی رونق گرفت.
وضعیت تأهل حسن زیرک
زیرک دارای دو همسر در طول زندگیش بود، مدیا زند (همسر ایرانی) و رابعه خانم (همسر عراقی و اهل بغداد)، در نتیجه ازدواج او با خانم زند دو فرزند دختر به نام‌های مهتاب (آرزو) و مهناز (ساکار) بود.
نحوه آشنایی او با مدیا زند به آشنایی او با دکتر زند در مراغه برمی‌گردد. همکاری او با زنش در رادیو تهران سبب رقم خوردن این ازدواج شد.
سرپرستان ارکستر در رادیو کرمانشاه
نوازندگان و استادانی چون محمد عبدالصمدی (نوازنده کلارینت)، محمود بلوری نوازنده عود و گروهبان موزیک زید یحیایی نوازنده کلارینت در این مدت به عنوان رهبر ارکستر هدایت این گروه را برعهده گرفتند.
همکاران پرآوازه حسن زیرک در رادیو کُردی کرمانشاه
زیرک در رادیو کرمانشاه با اساتید موسیقی بزرگی نظیر مجتبی میرزاده (نوازنده ویولن)، محمد عبدالصمدی (نوازنده قره‌نی)، اکبر یزدی (نوازنده سنتور)، استوار درویشی (نوازنده تار) و بهمن پولکی (نوازنده ویولون) آثار برجسته‌ای به هنر موسیقی کُردی تقدیم کردند.
زوج هنری زیرک - میرزاده
گفتگوها و صحبت‌های حسن زیرک با مجتبی میرزاده نوازنده نوجوان 16 ساله در مورد ترانه‌ها و ملودی‌ها چنان هر دو را سر ذوق میاورد که اکثرا آن‌ها کنار همدیگر دیده می‌شدند. این نبوغ بلبل کردستان و علاقه وافر میرزاده به موسیقی سبب ایجاد رابطه صمیمی بین آنان شده بود.
میرزاده بارها در صحبت‌هایش به مفید بودن حضور حسن زیرک در رادیو کردستان اشاره کرده است. او آشنایی خود را با موسیقی کُردی به نوعی مدیون حسن زیرک دانسته و آن را یکی از عوامل مهم در ایجاد سبک خاص نواختن خود برشمرده است.
حقوق و مزایا زیرک در رادیو
حقوق و مزایا حسن زیرک در رادیو کرمانشاه در مدت این سه سال خوب بود، به نحوی که اکثر روزها چند نفر از علاقه‌مندان و هوادارانش از مناطق گوناگون ایران و عراق به دیدارش رفته و از آنان در منزل خود پذیرایی می‌کرد.
بهانه‌هایی برای اخراج از رادیو
با وجود کسب شهرت و موفقیت زیاد زیرک در اجرای برنامه‌هایش و استقبال عمومی فوق العاده از این صدای دلنشین، زندگی کارمندی این هنرمند کُرد از سال 1341 رو به اتمام رفته و در سال 1343 او به صورت کامل از رادیو کنار گذاشته شد. شکرا… بابان رئیس برنامه کُردی ایران گفته بود:
ما نزدیک به 1500 ترانه با صدای حسن زیرک داریم، دیگر احتیاجی به خود او نیست!
در همین سالها حسن زیرک در کرمانشاه اقامت کرده و انجمنی برای موسیقدانان کُرد تشکیل داده بود.
اخراج زیرک از رادیو
در همین دوران، استاد علی مردان، حسن و محمد عارف جزراوی سه تن از اساتید برجسته موسیقی کُردی در عراق به ایران آمده و با دیدن اوضاع حسن زیرک او را دعوت کردند تا با همسرش مدیا زند به رادیو بغداد برود.
دولت وقت، با دیدن این وضعیت دل زیرک را به دست آورده، تمامی حقوق‌های معوقه او را پرداخت کرده و حقوق ماهیانه برای او تعیین کردند، به محض رفتن مهمانان از ایران به طور کلی حسن زیرک از اداره اخراج شد.
قهوه خانه در مسیر مریوان
پس از اخراج حسن زیرک به همراه رابعه خانم که پس از مدیا زند او را به همسری گرفته بود، قهوه‌خانه‌ای کوچک در مسیر مریوان تأسیس کرده و زندگی خود را در آنجا می‌گذراند.
وداع حسن زیرک با دنیا
سال‌های پایانی دیگر صدای آواز حسن زیرک کمتر به گوش می‌خورد، او با بازگشت به بوکان در اواخر عمرش قهوه‌خانه‌ای باز کرد. مردم بوکان با محبت و علاقه همواره در این سالها کنار حسن بودند، در چهارم تیرماه سال 1351 شمسی در بیمارستان به علت داشتن بیماری لاعلاج جان به جان آفرین تقدیم کرد.
مزار حسن زیرک
پیکر بلبل کردستان در کوهپایه کوه نالشکینه (کوهی در جوار شهر بوکان) به خاک سپرده شد و هم اکنون پذیرای علاقه‌مندان موسیقی کُردی و این استاد بی بدیل موسیقی است.
مدیا زند و حسن زیرک
همسر زیرک که خودش گوینده رادیو کُردی رادیو تهران بود در مورد او فعالیت او و تأثیرش چنین می‌نویسد:
حسن زیرک نزدیک به هزار ترانه در تهران و کرمانشاه اجرا کرده بود و بخاطر همین ترانه‌های او بود که روزانه نزدیک به دو هزار نامه نوشته می‌شد و حتی درون نامه پول قرار می‌دادند تا ترانه مورد درخواست آنان پخش شود و در کل برنامه‌های کردی رادیو تهران و کرمانشاه بخاطر صدای دلنشین حسن زیرک با صدای رسا و لذت‌بخش خود باعث معروفیت و کیفیت و شکوفایی برنامه‌های کردی در تهران و کرمانشاه شده بود و سیل نامه‌های طرفداران ترانه‌های او هر روز به رادیو جاری بود.
